महाराष्ट्रातील हरित आणि शाश्वत बांधकाम सामग्री
23/11/2025महाराष्ट्रातील Prefabricated Modular Building Systems
23/11/2025बांधकाम साइट्सवर आरोग्य, सुरक्षा आणि जोखीम व्यवस्थापन (HSE) २०२५
बांधकाम उद्योगात होणारे अपघात टाळण्यासाठी BOCW Safety Regulations, Factories Act २०२५, आणि ISO ४५००१ मानकांचे कठोर पालन करणे महाराष्ट्रातील प्रत्येक साइटवर अनिवार्य आहे. सुमारे ७०% अपघात टाळता येण्याजोगे असतात.
अ. बांधकाम धोके
- उंचीवर काम (Working at Heights): एकूण अपघातांपैकी ४०% हे Scaffolding (परांचे) आणि शिडीवरून पडल्याने होतात.
- Excavation/Trenching: खोदकामामुळे माती खचणे (Cave-ins) किंवा पाणी साचणे (१०%).
- Electrical: विजेचा धक्का (Electrocution) आणि आग लागणे.
- Chemical/Dust: सिमेंट, सिलिका धूळ आणि रासायनिक धुरांमुळे होणारे आरोग्य धोके.
अ. ISO ४५००१:२०१८
- ISO ४५००१ हे व्यावसायिक आरोग्य आणि सुरक्षा व्यवस्थापन प्रणाली (Occupational Health & Safety Management) साठीचे आंतरराष्ट्रीय मानक आहे.
ब. सुरक्षा संघटना
- Safety Officer: ५०० हून अधिक कामगार असलेल्या साइट्सवर अभियंता पदवी + सेफ्टी डिप्लोमा असलेला सुरक्षा अधिकारी नेमणे अनिवार्य आहे.
- Safety Committee: व्यवस्थापन आणि कामगार प्रतिनिधींची मासिक बैठक घेणे आणि कार्यवाही नोंदी (Minutes) ठेवणे आवश्यक आहे.
- अंमलबजावणी: यामुळे ४०-६०% अपघात कमी होतात, विमा प्रीमियममध्ये २०% पर्यंत सूट मिळते आणि कायदेशीर अनुपालन सिद्ध होते.
- प्रमुख घटक: नेतृत्व प्रतिबद्धता, धोका मूल्यांकन, कायदेशीर अनुपालन आणि सातत्यपूर्ण सुधारणा.
क. PPE (Personal Protective Equipment)
- PPE पुरवठा करणे ही नियोक्त्याची १००% जबाबदारी आहे.
| PPE | उंचीवर काम (Fall Protection) | इतर (Visibility) |
| Safety Helmet | अनिवार्य | Safety Vest (Visibility) |
| Safety Shoes | अनिवार्य | Safety Goggles (डोळे) |
| Safety Harness | २ मी. पेक्षा जास्त उंचीवर अनिवार्य | Ear Plugs (>८५ dB आवाज) |
अ. AI-Powered Safety Monitoring
- Computer Vision: AI-सक्षम CCTV कॅमेऱ्यांद्वारे कामगारांनी PPE वापरला आहे की नाही हे तपासले जाते, तसेच असुरक्षित वर्तन (Unsafe Behavior) आणि प्रतिबंधित क्षेत्रात उल्लंघन त्वरित ओळखले जाते.
- लाभ: या तंत्रज्ञानामुळे ४५% पर्यंत घटनांमध्ये घट होते.
- IoT Wearables: स्मार्ट हेल्मेट्स आणि वेस्ट्स (Vests) द्वारे पडणे (Fall Detection), स्थान ट्रॅकिंग (GPS) आणि उपकरणांच्या जवळ असताना सतर्कता (Proximity Alerts) दिली जाते.
ब. VR (Virtual Reality) Training
- अनुकरण (Simulation): उंचीवर काम करणे, प्रतिबंधित जागेत काम करणे (Confined Space) आणि आग लागल्यास बाहेर पडणे याचे सुरक्षित व्हर्च्युअल ट्रेनिंग दिले जाते.
- प्रभावीता: पारंपरिक प्रशिक्षणापेक्षा ६०% अधिक प्रभावी.
क. Mobile Safety Apps
- रोजची सुरक्षा चर्चा (Toolbox Talk), तपासणी चेकलिस्ट आणि अपघात/नियर-मिस (Near-miss) अहवाल देण्यासाठी मोबाईल ॲप्सचा वापर.
अ. जोखीम मूल्यांकन (Risk Assessment)
- प्रक्रिया: धोका ओळखणे → जोखीम मॅट्रिक्स वापरून धोका पातळी ठरवणे (Extreme, High, Medium, Low) → नियंत्रणाचे उपाय योजना.
- नियंत्रणाचा क्रम:
-
Elimination (धोका काढून टाकणे)
-
Substitution (सुरक्षित पर्याय वापरणे)
-
Engineering (गार्डरेल्स, बॅरियर्स)
-
Administrative (प्रक्रिया, प्रशिक्षण)
-
PPE (शेवटचा उपाय)
ब. Permit to Work (PTW) System
- उच्च-धोक्याच्या कामांसाठी (जसे की Hot Work- वेल्डिंग, उंचीवर काम, किंवा Confined Space) काम सुरू करण्यापूर्वी अधिकृत लेखी परवानगी (Permit) घेणे अनिवार्य आहे.
क. प्रशिक्षण
- Induction Training: सर्व कामगारांसाठी साइटवर पहिल्या दिवशी सुरक्षा नियम, PPE वापर आणि आपत्कालीन प्रक्रिया यावर प्रशिक्षण अनिवार्य.
- Supervisor Training: पर्यवेक्षकांना NEBOSH किंवा IOSH सारखे प्रगत प्रशिक्षण दिले जाते.
अ. आपत्कालीन तयारी
- योजना: आपत्कालीन प्रतिसाद योजना, निष्क्रमण मार्ग (Evacuation Routes), असेंबली पॉइंट्स आणि त्रैमासिक मॉक ड्रिल्स (Mock Drills) आयोजित करणे आवश्यक आहे.
- First Aid: प्रशिक्षित प्रथमोपचार टीम आणि First Aid Room (२५०+ कामगारांसाठी) असणे अनिवार्य.
ब. BOCW दंड आणि विमा
- दंड: BOCW नियमांचे उल्लंघन केल्यास ₹५०,००० ते ₹१,००,००० पर्यंत दंड आणि गंभीर प्रकरणांमध्ये साइट सील किंवा कारावास होऊ शकतो.
- Workmen Compensation: कामगार अपघात झाल्यास नुकसान भरपाईसाठी Workmen Compensation Insurance (₹५-१० लाख कव्हरेज) घेणे अनिवार्य आहे.
