ग्रामीण भारताचा कायापालट: प्रमुख विकास योजना, उद्देश आणि फायदे
13/11/2025लहान भूखंड, मोठी संधी: मिनी प्रकल्प संकल्पना आणि बांधकाम परवान्यांची प्रक्रिया
13/11/2025
ग्राहक संरक्षण कायदा, २०१९ : सामान्य ग्राहकांचा आधार
भारतात ग्राहकांचे हित व हक्क रक्षण करण्यासाठी ग्राहक संरक्षण कायदा, २०१९ लागू करण्यात आला आहे. हा कायदा ग्राहकांना फसवणूक, दर्जाहीन सेवा, चुकीच्या जाहिराती, गैरसोयीसाठी संरक्षण आणि न्याय देण्यासाठी तयार करण्यात आला आहे.
कायद्याचा उद्देश आणि 'ग्राहक' व्याख्या :
| उद्देश | तपशील |
| संरक्षण | ग्राहकांना फसवणूक व शोषणापासून संरक्षण देणे. |
| जागरूकता | ग्राहकांना त्यांच्या हक्कांबद्दल जागरूक करणे. |
| निवारण | ग्राहक तक्रारींसाठी जलद व सोपी उपाययोजना उपलब्ध करून देणे. |
ग्राहक म्हणजे कोण? जी व्यक्ती पैसे देऊन कोणताही माल विकत घेते, किंवा सेवा घेते.
ग्राहक संरक्षण कायद्यानुसार मिळणारे ६ हक्क :
ग्राहक संरक्षण कायद्यानुसार ग्राहकांना खालील महत्त्वाचे हक्क मिळतात :
सुरक्षिततेचा हक्क
दर्जाहीन वस्तूंमुळे जीवाला धोका होऊ नये.
माहितीचा हक्क
वस्तू / सेवांचा दर्जा, किंमत, उत्पादन व वापर याबद्दल संपूर्ण माहिती मिळावी.
निवडीचा हक्क
स्पर्धात्मक किंमतीत विविध पर्यायांमधून निवड करण्याचा अधिकार.
ऐकून घेण्याचा हक्क
ग्राहकाच्या तक्रारी लक्षात घेऊन निर्णय घेणे.
भरपाईचा हक्क
चुकीची वस्तू / सेवा दिल्यास नुकसानभरपाई मिळण्याचा हक्क.
ग्राहक शिक्षणाचा हक्क
ग्राहक हक्क व कायदे याविषयी जागरूक करणे.
ग्राहक तक्रार निवारण यंत्रणा
ग्राहक संरक्षण कायदा, २०१९ अंतर्गत तक्रार निवारणासाठी तीन पातळ्यांची यंत्रणा उपलब्ध आहे :
| स्तर | प्राधिकरण | आर्थिक मर्यादा |
| जिल्हा | जिल्हा आयोग | ₹१ कोटीपर्यंत |
| राज्य | राज्य आयोग | ₹१ कोटी ते ₹१० कोटी |
| राष्ट्रीय | राष्ट्रीय ग्राहक आयोग (NCDRC) | ₹१० कोटींपेक्षा जास्त |
ग्राहक संरक्षण कायदा, २०१९ ची विशेष वैशिष्ट्ये
२०१९ च्या कायद्यामुळे ग्राहकांना अधिक ताकद मिळाली आहे :
CCPA
Central Consumer Protection Authority -खोटी जाहिरात व व्यापाऱ्यांवर थेट कारवाई करण्यासाठी केंद्रीय संस्था.
E-commerce वर नियंत्रण
Amazon, Flipkart सारख्या ई-कॉमर्स कंपन्यांसाठी विशेष नियम लागू.
Product Liability
चुकीच्या उत्पादनामुळे ग्राहकाला इजा झाल्यास उत्पादनकर्ता, निर्माता, विक्रेता जबाबदार.
मध्यस्थता
लवकर तडजोडीसाठी स्वतंत्र मंच उपलब्ध.
Misleading Advertisement
खोटी जाहिरात करणाऱ्या सेलिब्रिटींवर देखील कडक कारवाईची तरतूद.
निष्कर्ष : ग्राहक संरक्षण कायदा, २०१९ हा ग्राहकांना खोटी जाहिरात, दर्जाहीन वस्तू, चुकीची सेवा, फसवणूक यापासून संरक्षण देतो. E-filing व ऑनलाईन सुनावणीची सोय असल्याने कमी खर्चात व जलद निवारण शक्य झाले आहे.


