NA
12/11/2025NA आणि RERA: बांधकाम कर्जासाठीचे दोन मोठे कायदेशीर अडथळे
12/11/2025गायरान जमीन : गावाच्या सार्वजनिक उपयोगाची सामूहिक संपत्ती
NA Conversion म्हणजे शेतीसाठी वापरली जाणारी जमीन बिगरशेती (Non-Agricultural) वापरासाठी अधिकृतपणे बदलणे. म्हणजेच, सरकारकडून परवानगी घेऊन ही जमीन आता शेतीऐवजी इतर वापरासाठी (उदा. घर, दुकान, उद्योग) वापरली जाईल, असे जाहीर करणे.
गायरान जमीन म्हणजे काय?
गायरान जमीन ही गावच्या हद्दीतील खालील दोन मुख्य कारणांसाठी राखीव असते:
- गुरांसाठी कुरण: ही जमीन विशेषतः गावातील गायी, म्हशी व इतर पाळीव जनावरांसाठी मोफत चरण्यासाठी राखीव ठेवलेली असते.
- सार्वजनिक उपयोग: अनेक शतकांपासून गावकऱ्यांच्या विविध उपयोगात ही जमीन आहे, जसे की:
- पाणी साठवणे, तलाव, जलस्त्रोत.
- रस्ते, पाणंद/वहिवाटीचे रस्ते.
- पीक मळणीसाठी जागा, खेळाचे मैदान, मनोरंजनासाठी जागा.
- स्मशानभूमी, दफनभूमी, बाजारासाठी जागा.
- सरकारी नोंदणी: महसूल नोंदीमध्ये या जमिनीचा उल्लेख गायरान, गायरण, ग्रामपंचायत जमीन या रूपांत केलेला असतो.
गायरान जमीन कशी शोधावी आणि ओळखता येते?
गायरान जमीन सामान्य व्यक्तीच्या नावावर नसते.
- ७/१२ उतारा : गावातील ७/१२ उताऱ्यामध्ये जमिनीचा तपशील मिळतो. त्यात सामान्यतः मालकाच्या नावावर शासन किंवा ग्रामपंचायत असे नमूद असते आणि जमिनीच्या प्रकारात गायरान असा स्पष्ट उल्लेख असतो.
- तलाठी/मंडळ अधिकारी : तलाठी/मंडळ अधिकारी यांच्याकडून गाव नकाशा व नमुना क्र. १० (जमीन नोंदीचा नकाशा) दाखवण्यास सांगावा. त्यावर गायरान जमिनीचा क्रमांक, गट नंबर व क्षेत्रफळ स्पष्ट दिसेल.
गायरान जमीन विकत घेता येते का? (कायदेशीर व्यवहार)
गायरान जमीन ही सरकारी जमीन असल्याने, ती खाजगी व्यक्तीला थेट विकता (Transfer) येत नाही.
खरेदी-विक्री
गायरान जमिनीचे केलेले खरेदीखत बेकायदेशीर ठरते आणि अशा व्यवहारात फसवणूक होण्याची शक्यता सर्वाधिक असते.
वाटपाचे अधिकार
गायरान जमिनीचे कोणतेही वापरातील परिवर्तन, प्रदान किंवा भाडेपट्ट्याने देण्याचे अधिकार फक्त राज्यशासनाचे आहेत.
भाडेपट्ट्यावर
गरीब/भूमिहीन शेतकऱ्यांना तसेच सहकारी संस्था/गौशाळा/समाजोपयोगी संस्था इत्यादींसाठी ही जमीन तहसिलदार/उपविभागीय अधिकारी यांच्या पूर्वपरवानगीने भाडेपट्ट्यावर (Lease) मिळू शकते.
गुरे चरणे हक्क
मोफत कुरणात गुरे चारण्याचा हक्क हा ज्या गावाकडे अशा जमिनी अभिहस्तांकित केलेल्या असतील, त्याच गावातील गुरांना वापरण्याचा हक्क आहे.

निष्कर्ष : गायरान जमीन ही गावकऱ्यांचे सामूहिक हक्क आणि उपयोगासाठी राखीव असलेली सार्वजनिक संपत्ती आहे. या जमिनीची मालकी शासनाकडे असली तरी गावकऱ्यांचे सार्वजनिक हक्क नष्ट होत नाहीत. कोणत्याही परिस्थितीत ही जमीन खरेदी करण्याचा प्रयत्न करणे कायदेशीर नाही आणि यात फसवणूक होण्याची मोठी जोखीम आहे.


