शेती पट्टा : कायदेशीर भाडेकराराचे महत्त्व
13/11/2025भूसंपादन आणि भरपाई प्रक्रिया: जमिनीच्या मालकाचे हक्क व कायदा
14/11/2025
दलाल घेतात मोठा नफा, शेतकरी विकतो कवडीमोल दरात! कोल्ड चेन आणि MSP चा अभाव ग्रामीण जीवन का धोक्यात आणतोय?
अ. बाजारपेठेची अव्यवस्था
-
मध्यस्थांचे जाळे: शेतकरी थेट बाजारपेठेत माल विकू शकत नाही. दलाल आणि आडते यांच्या जाळ्यामुळे शेतकरी कमी दरात माल विकतो, आणि नंतर तोच माल ग्राहक दुप्पट दरात विकत घेतात.
-
हमीभाव (MSP) मर्यादा: फक्त २२-२३ प्रमुख पिकांसाठीच MSP आहे. भाजीपाला, फळे, फुलांसारख्या नगदी पिकांसाठी MSP नसल्याने त्यांना बाजाराच्या दयेवर राहावे लागते.
-
वाहतूक खर्च: दूरच्या मार्केट यार्डपर्यंत माल नेताना वाहतूक खर्च व वेळ लागतो, त्यामुळे स्थानिक व्यापाऱ्याला कमी दरात माल देण्याची वेळ येते.
ब. तांत्रिक आणि साठवणुकीतील त्रुटी
- थंडसाखळीचा (Cold Chain) अभाव: माल पटकन खराब होतो (विशेषतः फळे, भाजीपाला). त्यामुळे तो तातडीने कमी दरात विकावा लागतो. शीतगृह (Cold Storage) सुविधा ग्रामीण भागात पुरेशा नाहीत.
- उत्पादन अधिक्य (Overproduction): जर अचानक जास्त उत्पादन झाले, तर बाजारात मालाची गर्दी होते आणि दर पडतात.
-
गुणवत्ता दुर्लक्षित: उच्च दर्जाचा माल असेल, तरी त्याला स्वतंत्र दर मिळत नाही. 'ग्रेडिंग' (Sorting) पद्धती गावागावात प्रभावी नाही.
क. अप्रत्यक्ष परिणाम
-
स्थलांतर: शेतीत दर मिळत नसल्याने तरुण मुले शेतीपासून दूर जातात आणि गावाकडून शहरांकडे स्थलांतर वाढते.
-
सामाजिक दबाव: गावची आर्थिक चक्र मंदावते आणि किराणा, इतर सेवा व्यवसायही अडचणीत येतात.
-
ई-नाम (e-NAM) उपयोग: ई-नाम मोठ्या प्रमाणावर सुरू झाले असले तरी, शेतकऱ्यांमध्ये डिजिटल साक्षरतेचा अभाव असल्याने त्यांना प्रत्यक्षात मोठा फायदा मिळत नाही.
-
तंत्रज्ञान विरुद्ध शेतकरी: ड्रोन व सॅटेलाइट आधारित उत्पादन अंदाज जाहीर होतात, ज्यामुळे व्यापारी आधीच किमती पाडतात.
| उपाययोजना | महत्त्व |
| MSP चा विस्तार | फळे, भाज्या, दुग्ध व मासळी यांसाठीही किमान आधारभूत किंमत धोरण (MSP Policy) तयार करणे. |
| प्रक्रिया उद्योगांना प्रोत्साहन | ग्रामीण कोल्ड स्टोरेज, शीतगृह व लघु प्रक्रिया उद्योगांना (Processing Units) मोठे अनुदान देणे. |
| दर्जा आधारित दर | ग्रेडिंग व क्वालिटी चाचणी युनिट गावातच ठेवणे, जेणेकरून मालाच्या दर्जावर आधारित दर मिळेल. |
| थेट विक्री | क्लस्टर शेती (FPOs, SHGs) वाढवणे, जे थेट मोठ्या रिटेलरना किंवा ग्राहकांना (Farm to Home) पुरवठा करतील. |
| माहिती प्रसार | कृषी तंत्रज्ञान सेवा केंद्रे (ATMA सारखे) सक्रिय करणे, जे बाजार भाव, मागणी, निर्यात याची माहिती शेतकऱ्यांना देतील. |
| प्रशिक्षण | शेतकऱ्यांना मूलभूत अर्थकारण, बाजारभाव कसे ठरतात आणि डिजिटल मार्केट (ई-नाम) कसे वापरावे, याचे प्रशिक्षण देणे. |


